• స్థలం & కాలం: తుంగభద్ర నది చక్రతీర్థం దగ్గర, కోదండరామాలయం వెనుక ఉన్న చిన్న కొండపై ఈ ఆలయం ఉంది. ఇది విజయనగర యుగానికి చెందినదిగా ప్రసిద్ధి; ప్రతిష్ఠకర్తగా శ్రీ వ్యాసతీర్థులు గుర్తింపుపొందారు.

• విగ్రహ శిల్ప లక్షణం (అత్యంత ప్రత్యేకత):

  • గ్రానైట్ బండపైనే చెక్కిన ధ్యానస్థితి హనుమంతుడు

  • మధ్యలో షట్కోణ యంత్ర ఆకృతి

  • కుడిచేయి వ్యాఖ్యాన ముద్ర, ఎడమచేయి ధ్యాన ముద్ర

  • యంత్రం చుట్టూ పరస్పరంగా తోకలు పట్టుకున్న 12 కోతుల శిల్పాలు — వ్యాసతీర్థుల 12 రోజుల పూజను సూచిస్తాయని స్థానిక పరంపర.

• పురాణ/సాంప్రదాయ ప్రాధాన్యం: స్థానిక ఆచారకథనం ప్రకారం ఇక్కడే శ్రీరాముడు–హనుమంతుడు మొదటిసారి కలిశారని విశ్వాసం; పక్కనే ఉన్న కోదండరామాలయం ఆ స్మృతికి చిహ్నంగా భావిస్తారు.

• వ్యాసతీర్థుల యంత్రకథనం: ప్రతిరోజూ బండపై హనుమంతుని చిత్రాన్ని దిద్దితే పూజ తరువాత అది కనుమరుగైపోవడంతో, దైవరూపం నిలిచి ఉండేందుకు యంత్రాన్ని గీయించి ప్రతిష్ఠించినట్లు పరంపర చెబుతుంది. ఆయన ప్రతిష్ఠించిన అనేక ఆంజనేయ విగ్రహాల్లో ఇది తొలి ప్రతిష్ఠగా చెప్పబడుతుంది.

• భక్తి–సాహిత్య సంబంధం: ఈ దేవాలయానికి అంకితంగా “యంత్రోద్ధారక హనుమాన్ స్తోత్రం” ప్రసిద్ధి.

• హెరిటేజ్ నేపథ్యం: హంపి యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశం. ఆలయం తుంగభద్ర తీరం, కొండల సహజ భూభాగంతో కలసి “Sacred Centre” అంతర్భాగంగా స్థల–సంబంధ (site–context)ాన్ని స్పష్టంగా చూపిస్తుంది.

• సందర్శన సూచన: హంపి బస్ స్టాండ్ వైపు నుంచి చక్రతీర్థం దిశగా వచ్చి కోదండరామాలయం వెనుకనున్న మెట్లదారి ద్వారా పైకి చేరవచ్చు; నది తీర దృశ్యాలు, సాయంత్రపు వెలుగులు ఇక్కడి ప్రత్యేక ఆకర్షణ.

  
  

  ఇంకో విశేషం :

       రామలక్ష్మణులను  సుగ్రీవుడు మొదట కలిసిన ప్రదేశం ఇది.

          అందుకు గుర్తుగా రామలక్ష్మణులతో  బాటు సుగ్రీవులవారి రూపము కూడా ఇక్కడ  చూడవచ్చు ( రాతి చెక్కడము ).     ఇక్కడ వానర రూపాన్ని హనుమంతుల వారు అని అనుకొంటారు ( సాధారణంగా )  ఇక్కడ తప్ప వేరే చోట ఎక్కడా  రామలక్ష్మణులతో పాటు సుగ్రీవుల రూపం కనపడదు.

సారాంశం: “యంత్రంలో ధ్యానస్థితి హనుమాన్” అనే అరుదైన ఐకనోగ్రఫీ, వ్యాసతీర్థుల వైష్ణవ పరంపర, రామాయణ క్షేత్రసంబంధం — ఈ మూడింటి కలయిక యంత్రోద్ధారక హనుమాన్ దేవాలయాన్ని హంపిలోని అత్యంత శిల్ప–ఆధ్యాత్మికంగా విలక్షణ స్థలంగా నిలబెడుతుంది.